Fronto-temporal demans nedir?
Fronto-temporal demans, öncelikle beynin frontal ve temporal loblarını etkileyen nadir bir beyin hastalıkları grubudur. Bu beyin bölgeleri genellikle kişilik, davranış ve dil ile ilişkilidir.
Fronto-temporal demansta, bu beyin loblarının bazı kısımları küçülür (atrofi). Belirtiler ve semptomlar, hangi beyin kısmının etkilendiğine bağlı olarak değişir. Fronto-temporal demansı olan bazı kişilerde kişilikte belirgin değişiklikler meydana gelir, sosyal olarak uygun olmayan, dürtüsel veya duygusal olarak kayıtsız hale gelirken, diğerleri dil kullanımında zorluk yaşamaya başlayabilir.
Fronto-temporal demans sıklıkla psikiyatrik bir sorun veya Alzheimer hastalığı olarak yanlış tanımlanır. Ancak fronte-temporal demans, Alzheimer hastalığından daha genç yaşlarda görülme eğilimindedir. Genellikle 40 ile 65 yaşları arasında başlar.
Fronto-temporal demansın belirtileri
Fronto-temporal demansın belirtileri ve semptomları bireyden bireye farklılık gösterebilir. Belirtiler genellikle zamanla, genellikle yıllar içinde kötüleşir.
Semptom türleri genellikle birlikte ortaya çıkar ve kişiler birden fazla semptom türüne sahip olabilir.
Davranışsal değişiklikler
Fronto-temporal demansın en yaygın belirtisi, davranış ve kişilikteki aşırı değişimdir. Bu değişiklikler şunları içerir:
- Artan sosyal olarak uygunsuz davranış
- Empati ve diğer kişiler arası becerilerin kaybı, başkalarının duygularına duyarlılık gibi
- Yargı eksikliği
- Daha az öz farkındalık ve daha fazla kaygı durumu
- İlgisizlik (apati), bu depresyon olarak yanlış anlaşılabilir
- Tekrarlayıcı üzerindeki kontrolün zor olduğu davranışlar, örneğin tıklama, alkışlama veya dudakları şaplatma gibi
- Kişisel hijyende azalma
- Yeme alışkanlıklarında değişiklik, genellikle aşırı yeme veya tatlılar ve karbonhidrat tercihi geliştirme
- Yenilemeyecek nesneleri yeme
- Eşyaları ağızla deneme isteği
Konuşma ve dil problemleri
Fronto-temporal demansın bazı türleri dil problemleri veya konuşma kaybına yol açabilir. Birincil ilerleyici afazi, anlamsal demans ve ilerleyici agrammatik afazi, fronte-temporal demans kapsamında değerlendirilir.
Bu tür demansların neden olduğu problemler şunları içerebilir:
- Yazılı ve sözlü dili kullanma ve anlama güçlüklerinin artması, örneğin konuşmalarda doğru kelimeyi bulmada zorlanmak veya nesneleri adlandırmakta zorluk yaşamak
- Nesneleri adlandırmada güçlük, belirli bir kelimenin yerine daha genel bir kelime ile değiştirilmesi
- Artık kelime anlamlarını bilmeme
- Telefrafik gibi duyulabilen tereddütlü konuşma
- Cümle yapısında hatalar yapma
Hareket bozuklukları
Bazı nadir türdeki fronte-temporal demanslar hareketle ilgili sorunlara yol açar; bu, Parkinson hastalığı veya amyotrofik lateral sklerozla ilişkili sorunlara benzer.
Hareketle ilgili sorunlar şunları içerebilir:
- Bedeni titreme
- Kasların sertleşmesi
- Kas spazmları
- Koordinasyon eksikliği
- Yutma zorluğu
- Kas zayıflığı
- Uygunsuz kahkaha veya ağlama
Fronto-temporal demansın nedenleri
Fronto-temporal demansta, beynin frontal ve temporal lobları küçülür. Ayrıca beyinde belirli maddeler birikir. Araştırmacılar bu değişikliklerin kesin nedenlerini henüz net bir şekilde bilmiyor.
Fronto-temporal demans ile ilişkili genetik mutasyonlar vardır. Ancak fronte-temporal demansı gelişen kişilerin yarısından fazlasında demans geçmişi yoktur.
Son zamanlarda araştırmacılar, fronte-temporal demans ile amyotrofik lateral skleroz (ALS) arasında ortak genetik ve moleküler yolların olduğunu doğrulamıştır. Ancak bu hastalıklar arasındaki bağlantıyı anlamak için daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.
Risk faktörleri
Ailenizde demans öyküsü varsa, fronte-temporal demans geliştirme riskiniz daha yüksektir. Araştırmacılar başka risk faktörlerini bilmemektedir.
Fronto-temporal demansın tanısı
Fronto-temporal demans için tek bir test yoktur. Doktorlar bu hastalığın belirtilerini ve semptomlarını arar ve diğer olası nedenleri eleme çabası içerisine girer. Bu bozukluğun erken tanısı özellikle zor olabilir; çünkü fronte-temporal demansın belirtileri genellikle diğer hastalıkların semptomlarıyla örtüşmektedir.
Kan testleri
Doktorunuz, karaciğer hastalığı veya böbrek hastalığı gibi diğer hastalıkları dışlamak için kan testleri isteyebilir.
Uyku çalışması
Obstrüktif uyku apnesi semptomları (hafıza ve düşünme problemleri ve davranış değişiklikleri), fronte-temporal demans semptomları ile benzerlik gösterebilir. Eğer uyku apnesi semptomlarınız (yüksek horlama ve uyku sırasında nefes durmaları) varsa, doktorunuz uyku apnesini dışlamak için bir uyku çalışması yapmanızı isteyebilir.
Nöropsikolojik testler
Bazen doktorlar, akıl yürütme ve hafıza becerilerinizi kapsamlı bir şekilde test eder. Bu tür testler, demans türünü erken aşamada belirlemede özellikle faydalıdır.
Beyin taramaları
Beynin görüntülerine bakarak doktorlar, belirtilere ve semptomlara neden olabilecek herhangi bir görünür anormalliği — örneğin pıhtı, kanama veya tümörler — tespit edebilir.
- Beyin manyetik rezonans görüntüleme (MRI). MRI cihazı, beyninizin ayrıntılı görüntülerini üretmek için radyo dalgaları ve güçlü manyetik bir alan kullanır.
- Florodeoksiglukoz pozitron emisyon tomografisi (kısaca FDG-PET). Bu test, kan dolaşımına enjekte edilen düşük seviyeli radyoaktif bir izleyici kullanır. İzleyici, besinlerin yetersiz metabolize edildiği beyin alanlarını gösterebilir. Düşük metabolizma olan alanlar, beyinde dejenerasyonun gerçekleştiği yerleri gösterebilir ve doktorların demans tipini teşhis etmesine yardımcı olabilir.
Doktor randevusuna hazırlık
Fronto-temporal demans olan kişiler genellikle bir sorunları olduğunu fark etmezler. Birçok durumda, aile üyeleri belirtileri fark eder ve doktor randevusu ayarlarlar.
Doktorunuz, daha fazla değerlendirme için sizi sinir sistemi hastalıkları konusunda uzmanlaşmış bir doktora (nöroloji uzmanı) veya mental hastalıklar konusunda uzmanlaşmış bir doktora (psikolog) yönlendirebilir.
Hazırlık için yapmanız gerekenler
Tüm belirtilerinizin ve semptomlarınızın farkında olmayabileceğiniz için, randevunuza bir aile üyesi veya yakın bir arkadaşınızı götürmelisiniz. Ayrıca, aşağıdaki bilgileri içeren bir liste yazmalısınız:
- Belirtilerinizin ayrıntılı tanımları
- Geçmişte yaşadığınız tıbbi durumlar hakkında bilgi
- Anne veya kardeşlerinizin tıbbi durumları hakkında bilgi
- Kullandığınız tüm ilaçlar ve diyet takviyeleri
- Doktora sormak istediğiniz sorular
Doktorunuzun soracakları
Fizik muayenenin yanı sıra, doktorunuz denge, kas tonusu ve gücünüzü test ederek sinir sağlığınızı kontrol edebilir. Doktorunuz ayrıca hafıza ve düşünme becerilerinizi kontrol etmek için kısa bir zihinsel durum değerlendirmesi yapabilir.
Fronto-temporal demansın tedavisi
Fronto-temporal demans için şu anda kesin bir tedavi veya özel bir yöntem yoktur. Alzheimer hastalığını tedavi etmek veya yavaşlatmak için kullanılan ilaçların, fronte-temporal demansı olan kişiler için yararlı olduğu görünmemektedir ve bazı ilaçlar semptomları daha da kötüleştirebilir. Ancak belirli ilaçlar ve konuşma terapisi, fronte-temporal demans semptomlarını yönetmeye yardımcı olabilir.
Semptomları azaltmaya yönelik ilaçlar
- Antidepresanlar. Trazodon gibi bazı antidepresanlar, fronte-temporal demansla ilişkili davranışsal sorunları azaltabilir. Seçici serotonin geri alım inhibitörleri (kısaca SSRI) — citalopram (Celexa), paroksetin (Paxil) veya sertralin (Zoloft) — bazı kişilerde etkili olmuştur.
- Antipsikotikler. Olanzapin (Zyprexa) veya kvetiyapin (Seroquel) gibi antipsikotik ilaçlar, bazen fronte-temporal demansın davranışsal problemlerini tedavi etmek için kullanılır. Ancak, bu ilaçlar, ciddi yan etkiler riski nedeniyle demansı olan kişilerde dikkatlice kullanılmalıdır; bu riskler arasında ölüm riskinin artması bulunmaktadır.
Konuşma terapisi
Dil zorlukları yaşayan kişiler, konuşma terapisinden fayda sağlayabilir. Bu terapide, alternatif iletişim yöntemleri öğrenirler.
Evde bakım
Hastalığınız ilerledikçe, günlük yaşam aktivitelerinde size yardımcı olacak bakıcılara ihtiyaç duyacaksınız; güvenliğinizi sağlamak, ulaşım sağlamak ve finansal konularda destek olmak için. Doktorunuz, araba kullanmayı bırakmanız gerektiğinde veya güvenilir birinin mali işlerinizle ilgilenmesine izin vermeniz gerektiğinde yaşam tarzı değişikliklerini sizinle konuşacaktır.
Düzenli kardiyovasküler egzersiz, ruh halinizi ve düşünme becerilerinizi iyileştirmeye yardımcı olabilir.
Günlük görevleri kolaylaştırmak ve yaralanma şansınızı azaltmak için evinizde bazı düzenlemeler yapmalısınız, örneğin halıları kaldırmak veya tuvaletleri yükseltmek gibi.
Bakıcılara, demansı olan kişilerle etkileşimlerini değiştirerek davranışsal sorunları azaltma konusunda yardımcı olabilir. Etkileşimdeki değişiklikler arasında şunlar yer alabilir:
- İstenmeyen davranışı tetikleyen olaylardan veya aktivitelerden kaçınmak
- Sakin bir ortam sağlamak
- Rutine sadık kalmak
- Günlük görevleri basitleştirmek
- Sorun davranışlarından dikkatleri dağıtmak ve yönlendirmek
Bu hastalıkla başa çıkma ve diğerlerinden destek alma
Eğer fronte-temporal demans teşhisi aldıysanız, güvendiğiniz kişilerden alacağınız destek, bakım ve şefkat çok değerlidir.
Doktorunuz aracılığıyla veya internet üzerinden, fronte-temporal demans hastaları için bir destek grubunu bulun. Destek grubu, ihtiyaçlarınıza yönelik değerli bilgiler sağlayabilir. Deneyimlerinizi ve duygularınızı paylaşma fırsatı sunan bir forum gibidir.
Bakıcılara
Fronto-temporal demans olan birine bakmak, o kişinin kişilik değişiklikleri ve davranış bozuklukları nedeniyle zorlu ve stresli bir süreçtir. Başkalarını davranışsal semptomlar ve hastayla nasıl hareket edecekleri hakkında bilgilendirmeniz faydalı olabilir.
Bakıcılara aile üyelerinden, arkadaşlardan ve destek gruplarından veya yetişkin bakım merkezleri veya evde sağlık hizmeti ajansları tarafından sağlanan mola bakımı konusunda yardım gerekebilir.
Bakıcıların, kendi sağlıklarına da dikkat etmeleri, egzersiz yapmaları, sağlıklı beslenmeleri ve stres yönetimi yapmaları gerekir. Ev dışında hobi edinmek, stresi hafifletmeye yardımcı olabilir.
Fronto-temporal demans hastası 24 saat bakıma ihtiyaç duyduğunda, çoğu aile huzurevine yönelmektedir. Önceden yapılan planlamalar bu geçişi kolaylaştırabilir ve o kişinin karar verme sürecine dahil olmasına imkan tanıyabilir.
