Yarasalar, bitkileri polinize etmek, tohumları dağıtmak ve devasa miktarda böcek tüketerek böcek popülasyonlarını kontrol etmek gibi önemli ekolojik roller oynayan memelilerdir. Ancak yarasalar aynı zamanda insanların ciddi hastalıklarına neden olabilen birçok patojenin doğal rezervuarlarıdır. Yarasaların insanlara hangi hastalıkları bulaştırdığını ve bu hastalıkların nasıl bulaştığını keşfedelim.
Yarasalardan insanlara bulaşan hastalıklar
Yarasalar, virüsler, bakteriler, mantarlar ve parazitler de dahil olmak üzere çeşitli patojenler taşıyabilir. Yarasalar tarafından insanlara bulaşan en ciddi hastalıklar şunlardır:
1. Kuduz
Kuduz, merkezi sinir sistemini etkileyen ve semptomlar ortaya çıktıktan sonra neredeyse her zaman ölümcül olan kuduz virüsü tarafından oluşturulan bir hastalıktır. Dünyada kuduz virüsünün en yaygın kaynağı köpeklerken, yarasalar birçok bölgede önemli bir rezervuardır.
Kuduz virüsü yarasalarda kalıcıdır çünkü yarasalar bu virüsün doğal rezervuarlarıdır. Kuduz virüsü, yarasaların sosyal etkileşimleri sırasında ısırıklar veya tükürük teması yoluyla yarasa kolonileri içinde etkin bir şekilde yayılabilir. Yarasaların uzun yaşam süreleri ve yoğun sığınma alışkanlıkları, virüsün yarasa popülasyonları içinde sürdürülmesini kolaylaştırır.
Kuduz, genellikle ısırıklar yoluyla enfekte bir yarasanın tükürüğü aracılığıyla insanlara bulaşır. Bazı durumlarda, hastalık, kesikler veya enfekte tükürüğün mukoz membranlara veya açık yaralara temas etmesiyle de yayılabilir.
Bulaşma, genellikle insanların yarasaları ele alırken veya kurtarmaya çalışırken gerçekleşir. Örneğin, birçok durumda, insanlarda kuduz enfeksiyonları, uyku sırasında tespit edilmeyen yarasa ısırıkları veya koruyucu ekipman kullanmadan hasta yarasaları ele almaktan kaynaklanmaktadır.
2. Hendra virüsü enfeksiyonu
İlk olarak Avustralya’da tanımlanan Hendra virüsü, insanlarda ve atlarda şiddetli solunum ve sinir sistemi hastalığına neden olmaktadır.
Hendra virüsü, meyve yarasalarında doğal olarak dolaşmakta ve onlara hastalık yapmamaktadır. Yarasaların göç davranışı ve at ahırlarının yanında meyve yemesi gibi beslenme alışkanlıkları, bu virüsü diğer türlere tanıtmaktadır.
İnsan enfeksiyonları, enfekte atlarla temas aracılığıyla gerçekleşir. Atlar, Hendra virüsünü çevrelerini veya yemlerini kirleten yarasa idrarı, dışkısı veya tükürüğü yoluyla alır. Doğrudan yarasadan insana virüs bulaşması rapor edilmemiştir.
Patojenin yayılma bölgeleri genellikle atların meyve yarasası kolonileri ile yakın olarak otladığı alanlardır. Bazı durumlarda, birkaç kişi enfekte atlarla tedavi ederken Hendra virüsü kaptı.
3. Nipah virüsü enfeksiyonu
Güneydoğu Asya’da yaygın olan Nipah virüsü, insanlarda şiddetli solunum ve nörolojik belirtilerle seyreder.
Meyve yarasaları (Pteropus türleri), Nipah virüsünün doğal konaklarıdır ve bu virüsü simptom göstermeden taşır. Yarasaların meyve yeme alışkanlığı, virüsün yayılmasına yol açar.
İnsanlar, yarasa salgılarıyla kirlenmiş yiyecekler, örneğin çiğ hurma özü veya enfekte domuzlarla temas yaparak Nipah virüsünü kapar. Domuzlar, ara konak olarak görev yapmaktadır.
Malezya’da meydana gelen dikkat çekici bir salgın, domuzların yarasa ile kirlenmiş meyveleri yedikten sonra enfekte olmasıyla meydana geldi. Daha sonra bu domuzlarla yakın temas halinde olan insanlara virüs bulaştı. Bangladeş’te başka bir salgında ise bazı kişiler, yarasaların sıkça bulunduğu ağaçlardan toplanan çiğ hurma özünü tüketerek Nipah virüsüne yakalandı.
4. SARS-CoV ve SARS-CoV-2 (koronavirüsler)
Ağır Akut Solunum Sendromu (SARS) ve COVID-19, yarasalarla bağlantılı koronavirüsler tarafından neden olmaktadır. Yarasalar doğal rezervuar olsalar da, bu virüslerin muhtemelen insanlara ara konaklar, örneğin misk kedileri (SARS-CoV) veya muhtemelen pangolinler (SARS-CoV-2) aracılığıyla ulaştığı düşünülmektedir.
Koronavirüsler son derece uyumlu ve yarasa popülasyonlarında gelişir; çünkü yarasaların eşsiz bağışıklık sistemleri, bu virüslerin ciddi hastalığa neden olmaksızın varlıklarını sürdürmelerine olanak tanır. Yarasaların sığınma davranışı ve sosyal etkileşimleri, virüslerin yayılmasını kolaylaştırır.
İnsanlar, bu koronavirüslere ara konaklar veya enfekte vahşi yaşamla doğrudan temas yoluyla maruz kalır. Doğrudan temas genellikle vahşi yaşam pazarlarında veya insanların yarasa habitatlarına girmesiyle gerçekleşir.
2002-2003 yılları arasında yaşanan SARS salgını, yarasalardan enfekte olmuş misk kedilerine kadar izlenmişken; COVID-19’un, Çin’in Wuhan şehrinde, vahşi hayvanların satıldığı bir pazardan kaynaklandığı düşünülmektedir. Kesin yol halen belirsiz olsa da, bulaşma olasılığının insan ile ara konak arasında temas olması gerektiği tahmin edilmektedir.
5. Marburg virüsü hastalığı
Marburg virüsü, Ebola’ya benzer şekilde, yüksek mortalite oranlarıyla şiddetli hemorajik ateşe neden olmaktadır.
Marburg virüsü, Rousettus aegyptiacus gibi bazı meyve yarasa türlerinde doğal olarak bulunur. Bu yarasalar, belirti göstermeden rezervuar görevi görür ve geniş dağılımları ile sığınma alışkanlıkları, virüsün yayılmasını kolaylaştırır.
Marburg virüsü insanlara, yarasa dışkısı, idrarı veya tükürüğüyle doğrudan temas yoluyla bulaşır; bu, genellikle madencilik, mağara keşifleri veya enfekte yarasaları ele almak gibi durumlarda gerçekleşir. İkincil bulaşma, enfekte bireylerin beden sıvıları ile temas yoluyla olabilir.
Bir dikkate değer durumda, Uganda’daki madenciler, bir altın madeninde yarasa gübresi ile temas ettikten sonra Marburg virüsünü kapmıştır. Ardından, insan-humandan insan bulaşması hastanelerde salgınlara neden olmuştur.
6. Histoplazmoz
Histoplazmoz, yarasa veya kuş dışkısı ile zenginleştirilmiş toprakta büyüyen Histoplasma capsulatum adlı mantar enfeksiyonudur.
Yarasaların dışkıları, mantarın gelişmesi için besin açısından zengin bir ortam sağlar. Mantar sporları, rahatsız edildiğinde havaya karışır.
İnsanlar, kirlenmiş toprak veya dışkılardan mantar sporlarını soluyarak enfekte olur; özellikle yarasa istilasına uğramış alanları temizleme veya mağara keşfi gibi faaliyetlerde bulunurken.
İnşaat işçileri, mağara keşifçileri ve çiftçiler, yarasa bulunan alanlarda çalışırken risk altındadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde, eski bir yarasa istilasına uğramış binayı temizleyen işçilerin enfekte olduğu bir salgın yaşanmıştır.
Yukarıda bahsi geçen patojenler, esasen yarasaların doğal ortamlarından ve evrimsel adaptasyonlarından kaynaklanmaktadır. Yarasaların eşsiz bağışıklık sistemleri, çeşitli virüsler, bakteriler ve mantarlarla hastalanmadan bir arada yaşamalarına olanak tanır. Milyonlarca yıl boyunca, bu patojenler yarasalarla birlikte evrimleşmiş ve yarasaların fiziolojisine iyi bir şekilde uyum sağlamışlardır. Habitat yok edilmesi, vahşi yaşam ticareti ve yarasalarla artan temas gibi insan aktiviteleri, bu patojenlerin diğer türlere ve insanlara sıçramasını kolaylaştırmaktadır.
